Nói đến âm nhạc Khmer là nói đến dàn nhạc ngũ âm nổi tiếng. Bởi đây gần như là tinh hoa của một nền âm nhạc có truyền thống lâu đời, gắn bó với người Khmer qua các lễ hội lớn ở các đền chùa, trong phum sóc, khắp các tỉnh thành Nam Bộ. Ở các chùa lớn, danh tiếng của người Khmer Nam Bộ hầu như đều có ban nhạc “ngũ âm” còn gọi “Pin Piet” để phục vụ các lễ hội.
Dàn nhạc ngũ âm của người Khmer Nam bộ gồm có:
Bảy nhạc cụ khi diễn tấu tạo ra năm âm thanh (Ngũ âm). Cụ thể là đồng, sắt, gỗ, da và hơi, thể hiện bằng 7 loại nhạc khí khác nhau.
Nhóm âm thanh bằng tre, gỗ có Rô – Niết – ek (đàn thuyền), Rô – Niết – thung, bộ trống Sakhô – somphô, Sakhô – thôm, đàn Cò và bộ trống Sa – dăm. Các chất liệu bằng sắt hoặc đồng, gang như: Bộ cồng lớn và nhỏ Pét – Kuông – Thôn; Rô – Niết – đek cho đến cây đàn Tà – khê, đàn Khưm. Loại nhạc khí thổi hơi với kèn Srô – Lây Tôck (kèn nhỏ) và Srô – Lây – Thung (kèn lớn) …
Có khá nhiều tư liệu mô tả hình dáng, cấu trúc, kỹ thuật sử dụng dàn nhạc ngũ âm. Theo tác giả Kim Phương (Trung tâm TTXTDL tỉnh Sóc Trăng): Hai dàn cồng Cuông-tuôch và Cuông-thôm được làm bằng chất liệu đồng, mỗi cái gồm có 16 cái cồng nhỏ có núm, được kết lại với nhau tạo thành vòng có hình bán nguyệt. Khi diễn tấu, nhạc công sẽ ngồi bên trong vòng cong đó, dùng 2 dùi để gõ. Tùy theo độ lớn, nhỏ, dày, mỏng của từng quả mà phát ra âm thanh khác nhau.
Nhạc cụ Rôniêt-ek gồm 26 thanh tre hoặc gỗ có hình chữ nhật dài khoảng 20cm, rộng khoảng 5cm được ghép với nhau thành một chuỗi dài, hai đầu được máng vào một thùng gỗ có một chân đỡ và nhạc cụ Rô-neat-thung.
Trống Samphô có 2 mặt được bịt bằng da bò, khi diễn tấu, nhạc công dùng 2 tay vỗ vào mặt trống để tạo âm thanh và 2 trống lớn được bịt bằng da trâu và đặt cạnh nhau.
Cuối cùng là kèn thổi hơi còn gọi là Srôlay pin piết (hoặc Srâylay rom) là loại kèn được làm bằng tre, ống kèn bằng loại gỗ quý.
Phần lớn các nhạc cụ của dàn nhạc ngũ âm đều được diễn tấu theo cách dùng vỗ chập chọe (chập chả) giữ nhịp, trong đó, trống Samphô được đánh bằng hai tay, còn trống lớn đánh bằng dùi, kèn thổi hơi…. Trong các nhạc cụ của dàn nhạc Ngũ Âm, Rôneat-ek được xem là loại nhạc cụ chủ đạo và có vai trò dồn bè. Hiện nay, trong dàn nhạc ngũ âm bắt buộc phải có cặp đàn Rôneat-ek, Rô-neat-thung, Cuông-tuôch, Cuông-thôm và cặp trống lớn thì mới hội đủ điều kiện diễn tấu.
Dàn nhạc Ngũ âm của người Khmer có từ rất lâu đời. Theo quy định cổ truyền thì dàn nhạc chỉ được sử dụng trong các ngày đại lễ tại chùa như: Lễ Cầu Phước, Lễ Dâng Bông, … Do nhu cầu của cuộc sống xã hội, ngày nay nhạc ngũ âm đã được mở rộng phạm vi hoạt động, xuất hiện biểu diễn trong các cuộc liên hoan mừng công và trình diễn trong các Ngày hội Văn hóa, Thể thao và Du lịch vùng đồng bào Khmer.
Đối với các gia đình kinh tế khó khăn, khi có đám tang, thì dàn nhạc Trống lớn sẽ đến phục vụ miễn phí. Riêng với gia đình khá giả thì dàn nhạc ngũ âm với đầy đủ bộ sẽ đảm đương toàn bộ nghi thức lễ tang cổ truyền cho gia chủ. Theo truyền thống của đồng bào Khmer, trong tất cả các lễ lớn ở chùa và ngày Tết như Sel Done-ta, Chnam Thmây, Óc Om Bok… hay Lễ Dâng y lễ Dâng bông… cũng đều có mặt dàn nhạc ngũ âm hòa quyện âm sắc truyền thống. Hiện nay, nhạc ngũ âm trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu trong các phum, sóc của đồng bào Khmer.
